English
Deutsch
Español
عربي
中文
Português
Magyar
Nederlands
Italiano
Svenska
Українська
Lietuvių
Český
Hrvatski
Slovenski
Türkçe
US English
Français
Pусский
日本語
Português (BR)
Polski
Dansk
Română
Norsk
Slovenský
Српски
Български
Ελληνικά
한국어
Tiếng Việt
فارسی
Цунами
Биіктігі бірнеше мың метрге жететін алып теңіз толқыны, ол жолындағын бәрін қырып-жоятын күшке ие.
География
Этикеткалар
tsunami, earthquake, seaquake, теңіз, wave, high wave, tsunami alert, tectonic plate, epicentre, plate tectonics, disaster, nature, geography
Байланысты экстралар
Көріністер
Жер сілкінісі
- Африкалық тақта
- Евразиялық тақта
- Арабиялық тақта
- Үндістан тақтасы
- Солтүстік Америкалық тақта
- Оңтүстік Америкалық тақта
- Тынық мұхиттық тақта
- Кариб тақтасы
- Кокос тақтасы
- Наска тақтасы
- Антарктикалық тақта
- Австралиялық тақта
- Филиппин тақтасы
Цунами ұзындығы өте үлкен және қайталану мерзімі үлкен толқындар. Олар кенет пайда болған күштің әсерінен теңіз деңгейінің өзгеруінің нәтижесінде пайда болады. Мұхиттарда, теңіздерде цунамидің едәуір бөлігі литосфералық тақталардың жылжуынан туатын жер сілкіністерінің әсерінен пайда болады.
Теңіз астындағы жер сілкінісі литосфералық тақталардың едәуір тік қозғалуынан болады, нәтижесінде бірнеше километр қалың су бетін атқандай жоғары көтереді, сондықтан тік қозғалған тақтаның үстінде толқын пайда болады. Жер сілкінісінің әсерінен пайда болған қуатты бұл толқын бірнеше 1000 км-ге мұхиттан асырып, құрлыққа жеткізеді.
Желдің әсерінен пайда болып, тек бірнеше метрге қозғалатын толқындарға қарағанда, цунами мұхиттың бір бөлігіндегі су қабатына түгелдей тарайды, яғни мұхиттың сол бөлігінде бірнеше километрлік тік су діңгегі түгел қозғалады.
Желдің әсерінен пайда болатын толқындардың ұзындығы 100-200 метр болса, сунами толқындарының ұзындығы тереңдігі 5-6 км ашық теңізде 500 км-ге де жетеді. Теңіздің тереңдігі толқынның ұзындығынан анағұрлым аз болса, онда толқындардың таралуы теңіздің тереңдігіне қатысты болады. Осыған байланысты сунами ашық теңңізде шамамен 800 км/сағ жылдамдықпен тарайды, бұл жолаушылар тасымалдайтын ұшақтың жылдамдығына пара-пар. Ал толқынның биіктігі 1 метрге жетпейді, сондықтан оны кемелер байқап үлгермейді.
Толқындардың қайтуы толқыңдардың ұзындығына пропорционалды болады, сондықтан цунами бірнеше мың километрге қуатын аса көп жұмсамай-ақ жетеді.
Тереңдікке байланысты жылдамдық жағаға жақын тайыз суларда анағұрлым азаяды: тереңдігі 50 метр суда 80 км/сағ. Қуаты тұрақты болып қалатындықтан, толқын биіктей береді. Жағаға жеткенде алапат жойқын күшті цунамидің биіктігі бірнеше 10-даған метрге дейін жетуі мүмкін. Әр 10-20 минут сайын бірнеше толқын қайталанады.
Көбінесе жағаға алдымен цунамидің толқын жоталары емес, толқын жазықтары жетеді. Сол кезде теңіз ешқашан байқалмаған мөлшерде кері қайтады. Бұл сунамидің жақындауының анық белгісі, алайда толқын жоталарынан біере минут қана пайда болатындықтан, әдетте қашып үлгеру мүмкін болмайды.
Жер сілкінісін байқаған соң шұғыл сунами дабылын қағады, жағада да жойқын толқын келгенше қашып үлгеруге 0,5-1 сағат қалады. Ондайда жағадағы биігірек жерлерге қарай асығу керек.
Цунами
- мұхиттық литосфералық тақта
- құйрылықаралық литосфералық тақта
- толқындардың ұзындығы - Бір толқын жотасынан екінnші толқын жотасына дейінгі қашықтық.
- толқындардың жотасы - Толқынның ең биік нүктесі.
- толқындардың табаны - Толқынның ең төменгі нүктесі.
- амплитуда - Толқынның биіктігі.
Цунами, жағалаудан қарағанда
Жоғарыдан қарағанда
Анимация
Наррация
Цунами ұзындығы өте үлкен және қайталану мерзімі үлкен толқындар. Олар кенет пайда болған күштің әсерінен теңіз деңгейінің өзгеруінің нәтижесінде пайда болады. Мұхиттарда, теңіздерде цунамидің едәуір бөлігі литосфералық тақталардың жылжуынан туатын жер сілкіністерінің әсерінен пайда болады.
Теңіз астындағы жер сілкінісі литосфералық тақталардың едәуір тік қозғалуынан болады, нәтижесінде бірнеше километр қалың су бетін атқандай жоғары көтереді, сондықтан тік қозғалған тақтаның үстінде толқын пайда болады. Жер сілкінісінің әсерінен пайда болған қуатты бұл толқын бірнеше 1000 км-ге мұхиттан асырып, құрлыққа жеткізеді.
Желдің әсерінен пайда болып, тек бірнеше метрге қозғалатын толқындарға қарағанда, цунами мұхиттың бір бөлігіндегі су қабатына түгелдей тарайды, яғни мұхиттың сол бөлігінде бірнеше километрлік тік су діңгегі түгел қозғалады.
Желдің әсерінен пайда болатын толқындардың ұзындығы 100-200 метр болса, сунами толқындарының ұзындығы тереңдігі 5-6 км ашық теңізде 500 км-ге де жетеді. Теңіздің тереңдігі толқынның ұзындығынан анағұрлым аз болса, онда толқындардың таралуы теңіздің тереңдігіне қатысты болады. Осыған байланысты сунами ашық теңңізде шамамен 800 км/сағ жылдамдықпен тарайды, бұл жолаушылар тасымалдайтын ұшақтың жылдамдығына пара-пар. Ал толқынның биіктігі 1 метрге жетпейді, сондықтан оны кемелер байқап үлгермейді.
Толқындардың қайтуы толқыңдардың ұзындығына пропорционалды болады, сондықтан цунами бірнеше мың километрге қуатын аса көп жұмсамай-ақ жетеді.
Тереңдікке байланысты жылдамдық жағаға жақын тайыз суларда анағұрлым азаяды: тереңдігі 50 метр суда 80 км/сағ. Қуаты тұрақты болып қалатындықтан, толқын биіктей береді. Жағаға жеткенде алапат жойқын күшті цунамидің биіктігі бірнеше 10-даған метрге дейін жетуі мүмкін. Әр 10-20 минут сайын бірнеше толқын қайталанады.
Көбінесе жағаға алдымен цунамидің толқын жоталары емес, толқын жазықтары жетеді. Сол кезде теңіз ешқашан байқалмаған мөлшерде кері қайтады. Бұл сунамидің жақындауының анық белгісі, алайда толқын жоталарынан біере минут қана пайда болатындықтан, әдетте қашып үлгеру мүмкін болмайды.
Жер сілкінісін байқаған соң шұғыл сунами дабылын қағады, жағада да жойқын толқын келгенше қашып үлгеруге 0,5-1 сағат қалады. Ондайда жағадағы биігірек жерлерге қарай асығу керек.
Байланысты экстралар
Қабатты жанартаудың пайда болуы
Тау жыныстарыынан және жанартау күлдерінен, сондай-ақ лава қабаттарынан тұрады.
Теңіз суының жер рельефін қалыптастыруы
Теңіз суы сыртқы күш ретінде жағалаудың қалыптасуында маңызды рөл атқарады.
Толқын параметрлері
Анимация дыбыс толқындарының мысалында толқындардың негізгі қасиеттерін түсіндіреді.
Folding (advanced)
Lateral compressive forces cause rocks to form folds. This is how fold mountains are formed.
Oil platform
A long pipe in the centre of the tower penetrates the ocean bed until it reaches the...
Tidal power station
Tidal power stations utilise the daily fluctuation of the water level for producing...
Flood defence system
The protective embankment, or, in case of minor floods, the summer dyke ensures the...
Теңіз суының көтерілуі мен қайтуы
Айдың гравитациялық күшінің әсерінен теңіз суы көтеріліп, қайтады.
Теңіз ағыстары
Теңіз ағыстарының жүйесі жаһандық мұхиттық конвейерді құрайды, ол Жердегі климатқа үлкен...